Bajkastyczna kreatywność

Autorki: Julia Krych, Julia K. Łempicka, Dagmara Maciejewska

Nowatorstwo, pomysłowość, kreatywność – w dzisiejszych czasach to właśnie te cechy są niezwykle pożądane. Mamy z nimi do czynienia w wielu dziedzinach, m.in. w sztuce czy w reklamie. Kreatywność obecna jest także w języku – na poziomie leksykalnym i słowotwórczym. Można rozumieć ją jako „zdolność użytkowników języka niezbędną do produkowania nowych i wartościowych wytworów, związaną z płynnością, giętkością i oryginalnością myślenia […]” (Kaproń-Charzyńska, 2017, s. 179). Kreatywność polega także na celowym użyciu wyrazów niezgodnie z ich przeznaczeniem (por. Kaproń-Charzyńska, 2017, s. 179).

Źródłem licznych gier językowych, neologizmów i innych niekonwencjonalnych zastosowań języka są bajki. W znanych filmach animowanych dla dzieci od kreatywności językowej aż kipi. Dostrzegamy ją w tytułach, dialogach, osobowych nazwach własnych, nazwach miejsc oraz innych elementach świata przedstawionego. Przyjrzyjmy się zatem konkretnym przykładom.

Tytuły i zabawne kwestie bohaterów

Tytuły filmów animowanych bazują niejednokrotnie na grze słownej. Ze względu na kontekst ujawnia się ich wieloznaczność, która jest przejawem kreatywności leksykalnej.

Dwa plany treściowe zostały wykorzystane do stworzenia tytułu filmu „Zaplątani”. Zgodnie z definicją słownikową, zaplątać się oznacza ,,pogmatwać, pogubić się, poplątać, zamotać” („Dobry słownik”). To znaczenie słowa odnosi się do zawiłych losów postaci. Nie sposób jednak odeprzeć wrażenia, iż głównym zamysłem autora tytułu było wzbudzenie skojarzenia z włosami Roszpunki – tak długimi, że łatwo się w nich zaplątać.

Tytuł, zawierający zaskakującą kontaminację, czyli skrzyżowanie dwóch słów, stanowi ,,Baranek Shaun Film. Farmageddon” (kontaminacja rzeczowników farma + armageddon). Wyraz farmageddon niejako zapowiada, że farma stanie się scenerią katastrofy.

Bajki obfitują w zabawne kwestie – również te, których komizm opiera się na polisemii. W trzeciej części „Shreka” jedno z drzew mówi zaskoczone: ,,No teraz to zdębiałem”. Czasownik zdębieć oznacza ,,odrętwieć, osłupieć” („Dobry słownik”). Jego podstawę słowotwórczą stanowi rzeczownik dąb nazywający rodzaj drzew. Komizm tej kwestii wynika zatem z aluzyjnego zestawienia rdzenia wyrazu z elementem świata przedstawionego.

Przykładem kreatywności słowotwórczej jest znane powiedzonko bajkowych, niebieskich ludzików – smerfów: smerfastycznie! (kontaminacja rzeczownika i przysłówka smerf + fantastycznie). Wyraz ten ma pozytywne konotacje. Został wchłonięty przez język środowiskowy, w którym jest odpowiednikiem przysłówka fajnie.

Nazwy bohaterów i elementów świata przedstawionego

Zdarza się często, że imiona i nazwiska bohaterów bajek zostały im nadane nieprzypadkowo. Ujawniają bowiem ich cechy charakteru bądź podkreślają pewne aspekty fizjonomii.

Judy Hoops – główna bohaterka ,,Zwierzogrodu”- to królik. Jej nazwisko jest wykrzyknikiem zachęcającym do podskoków (hops!), a, jak wiadomo, króliki właśnie w ten sposób się poruszają. Jej lisi towarzysz – Nick Bajer – to nałogowy kłamca, zaś słowo bajer oznacza w potocznym rozumieniu ‘błahe kłamstwo’.

Imię i nazwisko tytułowego bohatera bajki „Olinek Okrąglinek” również ujawniają sztandarową cechę tej postaci, jaką jest okrągłość. Wykorzystanie sufiksu będącego wykładnikiem nazw deminutywnych (zdrobnień) umożliwia uzyskanie rymu. Ponadto ciekawy efekt daje paronomazja, czyli wyzyskanie podobnego brzmienia wyrazów o różnych znaczeniach.

Przejaw kreatywności słowotwórczej mogą stanowić nazwy bajkowych miejsc takie, jak Zwierzogród czy Zasiedmiogórogród. Są to złożenia rzeczownikowe utworzone przy pomocy interfiksu –o- i leksemu -gród. Szczególnie ciekawy pod względem budowy jest neologizm Zasiedmiogórogród. Wyraz ten został skonstruowany na podstawie zwrotu rozpoczynającego baśnie: ,,Za siedmioma górami…”.

Nowe, niestandardowe formy wyrazowe powstają również w wyniku kontaminacji, np. wyraz skowyjce – nazywający rośliny wywołujące agresję u zwierząt w „Zwierzogrodzie” – jest połączeniem czasowników: skowyczeć i wyć bądź rzeczowników odczasownikowych skowyt i wycie.

Rozmaite inatory Dundersztyca, bohatera serialu „Fineasz i Ferb”, pokazują, że jeden formant może obsługiwać całą serię derywatów nazywających maszyny, np. Zapomnij-o-tym-inator czy Jedz-ile-się-da-inator zostały utworzone ze zbitek wyrazowych i wspomnianego quasi-sufiksu –inator. Nadmiar członów składających się na te słowa zamiast razić niezrozumiałością daje komiczny rezultat.

Nieszablonowe wykorzystywanie języka w filmach animowanych podporządkowane jest przede wszystkim funkcji ludycznej – ma ono za zadanie bawić młodych odbiorców. Istotną rolę odgrywa również funkcja estetyczna – to dzięki niej słowa w bajkach tworzą niepowtarzalną wizję świata. Kreatywność językowa uatrakcyjnia przekaz oraz sprawia, że chwytliwe twory zapadają w pamięć. I to jest właśnie bajkastyczne!

Bibliografia

Iwona Kaproń-Charzyńska, 2017, Kreatywność językowa i jej wybrane mechanizmy w kontekście wtórnej oralności, Prace Filologiczne LXXI, s. 177–186.

Dobry słownik, [hasło: zaplątać się], [online:] https://dobryslownik.pl/slowo/zapl%C4%85ta%C4%87/65598/#znaczenie-192264, dostęp 13.01.2020.

Dobry słownik, [hasło: zdębieć], [online:], https://dobryslownik.pl/slowo/zd%C4%99bie%C4%87/66769/#znaczenie-193427, dostęp 13.01.2020.

 

Filmografia

Baranek Shanun Film. Farmageddon, 2019, Aardman Animations.

Fineasz i Ferb, 2007-2015, Dan Povenmire, Jeff Marsh.

Olinek Okrąglinek, 1998-2004, William Joyce.

Shrek 3, 2007, DreamWorks Animation, Pacific Data Images.

Smerfy, 1981-1989, Peyo.

Zaplątani, 2010, Walt Disney Animation Studios.

Zwierzogród, 2016, Walt Disney Animation Studios.